Kasustraan

Kawruh Kasustran Jawa 

dening : nikmatu amalina 

            Tembung kasusastran saking tembung susastra. Susastra punika seni basa. Gandheng susastra ngandhut seni mila ingkang dipunrembag kalebet kaendhahan basa. Endah punika relative miturut maneka warni kawontenan lan factor.nanging basa ingkang endah limrahipun asipat jangkep lan cetha. Dados ingkang dipunrembag salebeting kasusastraan inggih punika bab seni.

Basa lan sastra kalebet perangan kabudhayan. Kasusastraan salebeting kabudhayan Jawi “amab tebane” tegesipun kathah materi utawi bahan ingkang kaedah dipunwucalaken lan dipunrembakaken. Kasusatraan jawi miturut kempalaning bukti utawi tandha yekti ingkang gumathok saking asal-muasalipun sastra salebeting bebrayan, wiwit jaman kraton Kediri, Singosari, Majapahit, Demak, Surakarta, Ngayogjakarta, Balai Pustaka dumugi sapunika kalih inggih punika kasusastraan lisan lan kasusastraan tulis (Purwadi, 2006:197). Kasusastraan  lisan punika awujud dongeng, legenda, crita rakyat. Kasusastraan tulis awujud naskah, babad, novel. Kasusastraan tulis kepareng dados kalih inggih menika prosa (gancaran ) lan Puisi (geguritan). Miturut pangrembakanipun kasusastraan wujud puisi kepareng dados kalih punika puisi lama lan puisi baru. Puisi lama inggih punika salah satunggaling puisi ingkang kaiket paugeran-paugeran tartmtu (Purwadi, 2007: 197 ). Wujud puisi lama antawisipun kakawin, kidng, tembang, parikan lan wangsalan. Dene puisi baru inggih menika salah satunggaling puisi puisi ingkang boten kaiket patu paugeran-paugeran tartamtu. Tuladhanipun:

Kalabendu

Tak sengguh kala bathara wus lebur

Kisas karo bathara wisnu du king nguni

Nanging tibake kok ora

Abad nuklir lan globalisasi kok ya kaya-kaya

Anake kalabendu

Jalaran sajake dhengah uwong durung siap mecak

Yen wus siaga ngono ya ngono ana masalah

Balik sing durung kok ya kaya gantine kalabendu

Apa jangkane kalatidha tukul maneh

Mandi tenan sabdane R.Ng.Ronggowarsita

Kapan-kapan wae kalabendu bisa tukul maneh

Anggere titah nora waspada

Lan mung nuruti hawa

                                    Semarang, 12 April 1994

4. Puisi Lama

            Baribin (salebeting hidayah, 2008:2) ngandharaken bilih puisi utawi geguritan minangka karya sastra ingkang asipat puitis. Pamilihing basal an purawkanthi dados bab ingkang dipun gatosaken.

            Puisi ugi asipat padhat, tegesipun nadyan wujudipun cekak ananing puisi kedah ngandharaken pamikiran lan raos kanthi endah.

            Puisi-puisi inggih punika salah satunggaling puisi ingkang kaiket paugeran-paugeran tartemtu (Purwadi, 2007: 197). Paugeran puisi lama miturut Padmosoekotjo (2008:34) inggih punika :

a.       Dhong-dhing swanten ing pungkasan gatra kedah runtut (gatra swara)

b.      Cacahing wanda saben setunggal gatra kaliyan gatra sanesipun kedah sami

c.       Cacahing gatra boten tinamtu ananging limrahiupun sekawan gatra.

Jinising puisi lama wonten gangsal inggih punika :

a.       Kakawin

Tembung kakawin asalipun saking babas kawi tegesipun syair, ing jaman kina tiyang wasis ndamel kasusastraan kakawin dipun wastani karya. Titikaning inggih punika saben setunggal pada kadadosan saking sekawan gatra lan saben gatra gunggungipun wanda punika sami. Dene kakawin-kakawin ingkang wonten antawisipun inggih punika kakwin sardula wikridita kakawin, lalita wisma, aswalalita, raga kusuma.

Tuladha:

-          Kakawin Garirangsi

Singgrong iong paras oraras aleye kahawan ika ri tepi kang de kung,

Raniyatuntun angelih ika sang ahayuteher inamber agupyaningras,

Sobarun rara raras ika saka mulatan irik ari amangun lenglen,

Ardhasor raras iku ri kayu ni sang amunahi sang garirangsi.

            Tegesipun :

-          Kakawin Garirangsi

Ceruk watu padas ingkang lunyu sarwa nengsemaken mapan wonten sisih margi ingkang dipuntumapaki dening tiyang ingkang nembe kasmaran,

Katnhi gemulai tiyang punika bombing nimas ayu ingkang lelah lajeng dipunelus-elus saha gegujengan.

Kaendahing paras nimas ayu andadosaken sedaya ingkang dipungatosaken terpikat,

Sedaya kaendahan kalah dening kaecantikan paras sang penakluk ing sanggar asmara.

b.      Kidung

Ing jaman tengahan, leresipun ing akhir jaman kapujanggan Majapahit wonten genre puisi ingkang diopunwastani kidung. Samenika kathah kitab ingkang dipunewahi  kanthi metrum kidung. Titikaning kidung inggih punika jumlah pada tete, lan jumlah wanda saben gatra tetep. Dene jinising kidung antawisipun punika kidung harsiwijaya, subrata, sudayana, sorandaka,ronggolawe, wanbang wideya lan panji prakosa.

Tuladha :

Kidung  Subrataka

Sangtabyana ta pakulun

Rancana cipta kumawi

Panji praksa tembange

Ki Subrataka kang winuwus

Luputa rng lara roga

Nirmala waluya jati

Lauputra ring pamurung

Luputra ring baya pati

Tegesipun :

Bagyaning sang gusti

Kisah pacoban badhe dipunsekaraken

Kanthi sekar panji prakasa

Lampahipun Ki Subrata

Mugi-mugi luput saking sambekala

Nirmala lan sehat wal’afiat

Luput saking alangan

Luput saking bebaya pati

c.       Parikan

Parikan Ing basa Indonesia asring kawastanan pantun. Parikan punika kalebet puisi arupi tembang utawi unen-unen ingkang kadadosan saking kalih ukara ingkang dhapukanipun mawi purwakanthi guru swara, saben ukara dumadi saking kalih gatra, ukara kapisan manangka purwaka, dene ukara kaping kalih minangka wosipun (Sutardjo, 2008:104). Wondene Suwanto (2007:81-82) ndandharaken, bilih parikan punika limrahipun dipun ginakaken kangge medharken raosing manah oinggih punika ukara ingkang isi uatwa waosipun, kanthi dipunwiwiti ukara sanes inggih punika ingkang kawastanan ukara purawaka utawi sampiran. Ginanipun ukara purwaka naming nari kawigatosipun tiyang ingakng dipuntuju, supados saderengipun ukara ingkang ngadhut isi dipunwedharaken tiyang punika saged kayungyun manahipun, stemah lajeng nggatosaken dhareng ukara ingkang ngandhut isi (wosipun ingkang bahde dipunwedharaken).